Sołtan Stanisław (1822–1896), ziemianin, zesłaniec. Ur. w pow. wiłkomierskim, był synem marszałka nadwornego lit. Stanisława (zob.) i jego drugiej żony Konstancji z Toplickich-Tupalskich, bratem rodzonym Władysława (zob.) i bratem przyrodnim Adama Ludwika (zob.).
Po ukończeniu gimnazjum w Mitawie, w l. 1842–3 studiował S. prawo publiczne na uniwersytecie w Dorpacie; przyjaźnił się tam z Tytusem Chałubińskim. Po ślubie (1846) z Marią z Jundziłłów zamieszkał w majątku Paužole (pow. wiłkomierski). Sprzedał go po śmierci pierwszego syna i przeniósł się w r. 1850 do Brzostowicy Murowanej (pow. grodzieński), posiadłości posagowej żony; w l. 1850–4 przebudował tam i urządził na nowo piętrowy dom, zw. pałacem. Latem 1855 wraz z rodziną wyjechał do Lozanny. W czasie podróży przez Niemcy poznał Zygmunta Krasińskiego, a na miejscu, u teściów Jundziłłów, grono polskich emigrantów polistopadowych. Po śmierci żony (19 III 1858) ożenił się powtórnie (17 II 1860) z jej siostrą, Albertyną. Na początku l. sześćdziesiątych pełnił funkcję sędziego pokoju. Był przeciwny przygotowaniom do powstania na Litwie, należał natomiast do grona aktywnych ziemian, kierujących pracą organiczną w gub. grodzieńskiej. Jako jej delegat uczestniczył w zjazdach szlacheckich, m.in. w maju 1862 w Wilnie, gdzie obok dyskusji nad przeprowadzeniem reformy uwłaszczeniowej omawiano plany przygotowań do powstania.
Z końcem stycznia 1863, po wybuchu powstania styczniowego, przeniósł się S. do Grodna. Z uwagi na autorytet i wpływy wśród szlachty otrzymał nominację na komisarza woj. grodzieńskiego. Odrzucił ją jednak z powodu choroby żony, która wkrótce zmarła (12 VII 1863), ale obiecał popierać ruch powstańczy. Jakub Gieysztor zarzucał mu później, że «nie rozumiał, jak wiele złego zrobił swoim usunięciem się». W marcu t.r. powtórnie usiłowano wciągnąć S-a do odegrania większej roli w przywództwie powstania na Litwie, proponując go na jednego z delegatów przy dyktatorze Marianie Langiewiczu. Do realizacji tego pomysłu nie doszło. Wg zeznań Erazma Zabłockiego przed Komisją Śledczą w Wilnie (29 III 1864), aczkolwiek S. nie zgodził się zostać naczelnikiem powstania na Grodzieńszczyźnie, to był pośrednio jego kierownikiem. Pisał patriotyczne odezwy, przygotował spis właścicieli ziemskich, którzy mieli być opodatkowani na cele powstańcze. Przyczynił się do zorganizowania tamtejszych władz powstańczych, wskazując kandydatów oraz ułatwiając kontakty powstańców ze szlachtą. Podobnie jak przywódcy powstania na Litwie, tak i S. nie uniknął aresztowania (28 XII 1863). Osadzony został w więzieniu w Ostrogu, a w styczniu 1864 przewieziony do Petersburga. Represje dotknęły również rodzinę S-a: «cały rok 1864 straszny, śledztwa, rewizje, rzadka możność odwiedzenia ojca w wiezieniu» – wspominała jego córka Emilia. Wileński gen.-gubernator M. Murawiew chciał skazać S-a na karę śmierci przez powieszenie. Zapobiegł temu gen A. Potapow, który w czasie nieobecności swojego przełożonego zadecydował o ułaskawieniu S-a (26 XI 1864) i skazaniu na zesłanie. W marcu 1865 przeniesiono go do tzw. pieriesylnoj tiurmy w Petersburgu.
Dn. 29 IV 1865 znalazł się S. w grupie zesłańców odprawionych pociągiem z Petersburga przez Moskwę do miejsca odosobnienia w Tobolsku. Z zesłania czuwał korespondencyjnie nad edukacją i wychowaniem dzieci, które w maju 1865 przeniosły się do Brzostowicy i zostały oddane pod opiekę ciotki Heleny Pileckiej. Śledząc zmiany, jakie zaszły po uwłaszczeniu, nakazywał im (kwiecień 1865) uznawać chłopów «za sąsiadów na równych z sobą prawach». W Tobolsku zajmował się m.in. historią Słowian, uczył zesłańców języków: francuskiego i niemieckiego oraz historii. Latem 1867 w Białymstoku córka S-a, Emilia, zwróciła się do cara Aleksandra II z prośbą o ułaskawienie ojca, a w r.n. pojechała wraz z Cecylią Sołtanową, żoną również zesłanego Michała Sołtana (zob.), do Petersburga. Dzięki pomocy naczelnika żandarmów P. Szuwałowa i byłego gubernatora tobolskiego Aleksandra Despota Zenowicza, który był przyjacielem S-a, uzyskała zgodę na przeniesienie ojca z Tobolska do Rygi. Wracając z Syberii S. odwiedził brata Władysława, pozostającego na zesłaniu w Twerze.
Na początku stycznia 1869 przybył S. do Rygi, gdzie zamieszkał z dziećmi; w marcu t.r. uzyskał zgodę na stały pobyt. Zajmował się tam historią rodziny, wykształceniem synów, najbardziej marzył jednak o «wróceniu do pługa». Jednak na stałe mógł przeprowadzić się do Brzostowicy dopiero z końcem r. 1873. Powrócił wówczas do pracy społecznej, m.in. wraz z okolicznymi ziemianami (Albinem Dziekońskim, Piotrem O’Brien de Lacy) oraz Elizą Orzeszkową zakładał spółki kredytowo-zaliczkowe. Złe stosunki z synem Adamem, który od r. 1880 zarządzał Brzostowicą, spowodowały, że S. przeniósł się do córki, Emilii Korsakowej, zamieszkałej w Annińsku. Po krótkiej chorobie (zapalenie płuc) zmarł 4 I 1897 (23 XII 1896 st. st.) tamże. Tymczasowo pochowany został w Annińsku w grobowcu Korsaków, później ciało przeniesiono do grobowca rodzinnego Sołtanów w Brzostowicy Murowanej.
Z małżeństwa z Marią z Jundziłłów (1827–1858), wnuczką Michała Mikołaja Cichockiego (zob.), córką Wiktora Jundziłła (zob.), szwagierką Aleksandra Chodźki (zob.), miał S. córki: Emilię (7 IV 1847 – 10 I 1908), zamężną za Bronisławem Korsakiem (zm. w grudniu 1912), i Helenę (1849–1852), oraz synów: Stanisława (1848–1850), Adama (21 IX 1851 – 1902), Wiktora Władysława (zob.) i Karola (30 X 1855 – 19 IV 1889), księdza (wyświęconego w Paryżu 30 VI 1885). Z drugiego małżeństwa z Albertyną z Jundziłłów (1837–1863), miał S. syna Bohdana Wiktora (19 III 1861 – 10 IV 1912), a po nim wnuczkę Teresę (zob. Sołtanówna Maria Felicyta).
Fot. S-a w ubraniu więziennym w Petersburgu z r. 1864, w. Gieysztor J., Pamiętniki, II 167; Fot. S-a z dziećmi i zięciem, w posiadaniu prawnuka, Andrzeja Sołtana z W.; Portret S-a znajdował się w Brzostowicy Murowanej; – Słown. Geogr. (Annińsk, Brzostowica Murowana); Żychliński, II 309, V 316–17, XIII 120–2, XXII 178; Spisok zemlevladenij v grodnenskoj gubernii, Sost. P. Dukov, Grodna 1890 (dot. syna S-a, Adama); – Aftanazy R., Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, W. 1991 I, III; Od Annińska do Gorzowa. Z życia i twórczości Włodzimierza Korsaka, Gorzów Wlkp. 1987 s. 17; Ramotowska F., Narodziny tajemnego państwa polskiego. 1859–1862, W. 1990; Weyssenhoff J., Kronika rodziny Weyssów Weyssenhoffów…, Wil. 1935; – Album academicum der Kaiserlichen Universität Dorpat, Dorpat 1853; Gieysztor J., Pamiętniki, Wil. 1913 I–II; Krzywicki L., Wspomnienia, Wr. 1958 II; Motty M., Przechadzki po mieście, Oprac. Z. Grot W. 1957 I; Orzeszkowa E., Listy zebrane, [Oprac.] E. Jankowski, Wr. 1956 III; Revolucionnyj pod’em v Litve i Belorussii v 1861–1862 gg., Moskva 1964; Vosstanie 1863 g. i russko-pol’skie revoljucionnye svjazi 60-ch godov, Izd. W. D. Koroljuk, I. S. Miller, Moskva 1960; – „Kraj” 1897 s. 61 (nekrolog); – B. Jag: rkp. 6533 IV t. 73 k. 6, 73–73v., 564v., rkp. 6534 IV t. 74; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 1204, rkp. 7203 k. 3, 12, rkp. 7205 k. 47 (nekrolog syna S-a, Karola), k. 119 (nekrolog S-a), k. 188 (nekrolog syna S-a, Bohdana); B. Ossol.: rkp. 14269/II (listy S-a z l. 1865–8), rkp. 15560/II t. 1 k. 17; B. Pol. w Paryżu: sygn. 529/29 s. 439–442 (życiorys S-a); – Mater. Red. PSB: Kserokopia odpisu dziennika Emilii Korsakowej.
Elżbieta Orman-Michta